Szczepionka to preparat biologiczny, który stosowane jest w czynnym uodpornieniu organizmu. Szczepionki zawierają antygeny, które po wprowadzeniu do organizmu pobudzają go do wytworzenia swoistej odporności komórkowej i humoralnej. Ich podanie zwiększa także odporność nieswoistą mobilizując siły obronne organizmu i dzięki temu stosowane są również w leczeniu, a nie tylko profilaktyce.
Odporność, którą uzyskuje się poprzez zaszczepienie jest odpornością czynną i długotrwałą, a okres jej trwania uzależniony jest od szczepionki i trwać może miesiące, a nawet lata.
Rodzaje szczepionek
Istnieje kilka podziałów szczepionek i są one uzależnione od przyjętych kryteriów podziału.
Przyjmując jako kryterium podziału postać szczepionki wyróżnia się szczepionki:
- płynne - drobnoustroje lub ich części są osadzone w płynie;
- absorbowane - składniki szczepionki umieszczone są na cząstkach organicznych lub nieorganicznych;
- liofilizowane - składniki szczepionki są wysuszone w próżni, a przed podaniem szczepionki najpierw należy jej zawartość rozpuścić.
Biorąc pod uwagę drogę podania szczepionki można je podzielić na szczepionki:
- w postaci zastrzyku - tą drogą podawana jest większość szczepionek. Zastrzyk wykonywany jest podskórnie lub domięśniowo, a szczegółowe informacje odnośnie techniki wystrzyknięcia zawarte są w ulotkach sporządzonych przez producenta i dołączonych do preparatów;
- - doustne - aplikowane są jako płyn do wypicia, obecnie w tej postaci podaje się szczepionkę uodparniającą przeciw poliomyelitis;
- - wziewne - szczepionka w postaci aerozolu rozpylana jest na błonę śluzową nosa, w ten sposób szczepi się przeciw grypie, choć w Polsce szczepionkę przeciw tej chorobie podaje się poprzez iniekcję.
Szczepionki ze względu na zastosowaną postać antygenu, który wchodzi w skład preparatu można podzielić na atenuowane, anatoksyny i inaktywowane.
Szczepionki atenuowane
Szczepionki atenuowane - są to szczepionki, które zawierają żywe drobnoustroje, u których zmniejszono właściwości chorobotwórcze; Wykazują one najlepsze działanie uodparniające. Po wprowadzeniu szczepionki do organizmu następuje namnożenie szczepów drobnoustrojów, a powstała w wyniku tego odporność jest długotrwała i jest bardzo skuteczna. Szczepionki atenuowane produkowane są materiału zawierającego żywe drobnoustroje, które poddawane są różnym zabiegom, aby przestały być chorobotwórcze, a jednocześnie aby zachowały właściwości uodparniające. Najczęściej stosuje się metodę wielokrotnego pasażowania drobnoustrojów danego szczepu, czyli namnaża się je i utrzymuje ciągłość hodowli na materiale tkankowym, zarodkach jaj kurzego, itp. Szczepionki atenuowane wykorzystywane są w profilaktyce ospy prawdziwej, odry, różyczki, świnki czy gruźlicy.
Anatoksyny
Anatoksyny - są to szczepionki, które składają się z nietoksycznych metabolitów bakteryjnych. Nazywane są także toksoidami, wykorzystuje się je w celu zapobiegania chorobom, które wywołane są działaniem jadów bakteryjnych. Do grupy tych chorób należy tężec czy błonica. Aby wyprodukować anatoksynę niezbędny jest silnie toksyczny szczep bakteryjny, który umieszcza się na odpowiednio dobranym podłożu, które zapewni optymalne warunki do tworzenia przez bakterie toksyn. Następnie uzyskana toksyna zostaje poddawana działaniu formaldehydu, który powoduje, że toksyna traci swoje właściwości patogenne i już pod postacią anatoksyny zostaje poddana dalszym procesom, w trakcie których zostaje ona oczyszczania i zagęszczania. Anatoksyna to nic innego jak białko, dlatego szczepionki po podaniu są dobrze tolerowane i z reguły nie występują nadmierne odczyny poszczepienne.
Szczepionki inaktywowane
Szczepionki inaktywowane - są to takie szczepionki, które zawierają zabite drobnoustroje; Ich działanie jest mniejsze i na krócej uodparniają niż szczepionki atenuowane i anatoksyny. Drobnoustroje przed podaniem zostają zabite dzięki zastosowaniu środków chemicznych, jak np. fenol czy formalina, lub zostają poddane działaniu podwyższonej temperatury, która powoduje ich unieczynnienie. Obecnie w celu zabicia drobnoustroju stosuje się także promieniowanie jonizujące. Do tej grupy należą szczepionki stosowane w profilaktyce krztuśca, cholery, grypy czy wściekliźnie. W grupie szczepionek inaktywowanych znajdują się także tzw. autoszczepionki. Są to preparaty uzyskiwane ze szczepów chorobotwórczych, które zostają pobrane od osoby chorej, następnie są odpowiednio przygotowywane i ponownie wprowadzone do organizmu tej samej osoby chorej w postaci szczepionki. Taką metodę stosuje się w przypadku leczenia ropnych zmian skórnych czy też nieżytów górnych dróg oddechowych.
Ze względu na swoistość działania wyróżnia się szczepionki:
- jednorodne - chronią one tylko przed zachorowaniem na jedną chorobę zakaźną; Dodatkowo szczepionki jednorodne można podzielić na monowalentne, inaczej jednoważne i poliwalentne, inaczej wieloważne. Szczepionki monowalentne w swoim składzie zawierają tylko jeden szczep danego wirusa. Szczepionką jednorodną jest np. szczepionka zawierająca wirus poliomyelitis. Natomiast szczepionka poliwalentna zawiera możliwe prawie wszystkie szczepy danego rodzaju wirusa.
- skojarzone - nazywane są one także szczepionkami mieszanymi, kombinowanymi lub złożonymi, których podanie chroni jednocześnie przed kilkoma chorobami. Ich zastosowanie w znacznym stopniu ułatwia prowadzenie szczepień, bo jedno ukłucie i podanie szczepionki chroni przed kilkoma chorobami na raz. Taką jest szczepionka jest przeciw błonicy, krztuścowi i tężcowi inaczej Di-Per-Te (błonicy - Diphtheria, krztuścowi - Pertussis, tężcowi - Tetanus).
