Olej z pestek dyni jest znany jako funkcjonalny olej spożywczy, z uwagi na zawarte w nim składniki bioaktywne, takie jak fenole, tokoferole, karotenoidy, które mają korzystne działanie na organizm. Przeciwutleniacze zapobiegają rozwojowi nowotworów, hamują stany zapalne, zapobiegają rozwojowi blaszki miażdżycowej.
Dynia (Cucurbita sp.) jest rocznym pnączem, kwitnie od lipca do września, a nasiona dojrzewają od sierpnia do października. Botanicznie należy do rodziny Cucurbitaceae. Przez długi okres czasu przemysł spożywczy wykorzystywał dynię do produkcji soków, dżemów, przecierów, napojów alkoholowych. Tymczasem nasiona dyni zawierają mnóstwo dobroczynnych związków bioaktywnych, które stosowane są w niektórych krajach na zasadzie ziołowych medykamentów i żywności funkcjonalnej. Na przestrzeni lat olej z pestek dyni zyskał ogromne znaczenie w przemyśle olejów. Obecnie stosowany jest nie tylko jako olej spożywczy, ale też jako nutraceutyk. Naukowcy do tej pory koncentrowali się szczególnie na składzie, który jest obfity w kwasy tłuszczowe, fitosterole, tokoferole, flawony, karotenoidy. Dynia zasłużyła na uwagę z racji działania antynowotworowego, antystarzeniowego, przeciwmiażdżycowego, przeciwzapalnego, przeciwcukrzycowego, przeciwbakteryjnego, dodatnio wpływającego na funkcje seksualne u mężczyzn i produkcję nasienia.
Olej z pestek dyni (PSO) ma ciemnozielony kolor i zawiera dużą ilość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), w tym kwas oleinowy, linolowy, palmitynowy, stearynowy, o względnym składzie: 43,8%, 33,1%, 13,4%, 7,8%. PSO jest popularnie stosowany również z uwagi na bogatą zawartość białka i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3, -6, karotenoidów, luteiny, beta- i gamma-tokoferoli, fitosteroli (sitosterol, stigmasterol), chlorofilu, barwników oraz pierwiastków śladowych, takich jak cynk i selen, sód, potas, żelazo, wapń, mangan. W nasionach gatunku Cucurbita maxima obecnych jest kilka terpenoidów takich jak cucurbita-5, 24-dienol, alfa- i beta-amaryna oraz triterpeny o charakterze multifloranowym. Zalicza się do nich alfa-metoksymultiflor-8-eno-3-alfa-29-dienol, multiflora-7, 9, 11-i multiflora-5, 7, 9. Ponadto, występują w nich także skwalen, tokochromanole, kwasy fenolowe (syryngowy, ferulowy, kawowy). W suchych pestkach zawartość oleju wynosi ok. 47,03%. Zmienność zawartości olejów w konkretnych gatunkach jest genetycznie uwarunkowana.
Działanie antyoksydacyjne
Występujący w pestkach dyni śladowy minerał (cynk) jest przeciwutleniaczem, któremu przypisuje się zdolności do neutralizowania toksycznych wolnych rodników, a ponadto zapobiega kumulowaniu się w lipidach, białkach i DNA metali ciężkich. Reaktywne Formy Tlenu i Azotu (RONS) to molekuły będące metabolitami kluczowych dla życia procesów. RONS produkowane są przez serce, wątrobę, leukocyty (komórki obronne), mitochondria, w których zachodzi kluczowe dla życia oddychanie komórkowe, a produktem głównym jest ATP. Jeśli RONS uwalniane są we względnie niewielkich stężeniach, pełnią rolę mediatorów lub cząsteczek sygnałowych, inicjujących różne reakcje chemiczne. Czas ich działania oraz stężenie są parametrami głównymi, najważniejszymi, determinującymi "dobre" bądź "złe" działanie. Tlenek azotu (NO) produkowany w ilościach prawidłowych przez konstytutywne syntazy NO (eNOS lun nNOS) zlokalizowane w śródbłonku naczyń krwionośnych odgrywa rolę molekuły sygnalizacyjnej, w tym przypadku regulującej stopień napięcia naczyń krwionośnych. Nadmierna ilość NO wynikająca na ogół z powodu intensywnie działających syntaz NO, w które wyposażone są makrofagi (komórki żerne układu odpornościowego) powoduje niszczenie struktur komórkowych. Jeśli zaburzony jest enzymatyczny i nieenzymatyczny ogólnoustrojowy system antyoksydacyjny, poczyna rozwijać się tzw. "stres komórkowy". W warunkach niesprzyjających (liczne uszkodzenia organelli) "komórka" wykazuje wysoki potencjał naprawczy. Ponieważ warunki stają się dla niej ciężkie, uruchamia tzw. "mechanizmy adaptacyjne", których zadaniem jest dostosowanie się do nowej sytuacji. Adaptacja komórki może pociągać za sobą zmiany w postaci metamorfozy kształtu komórek, powiększenia, pomniejszenia ich objętości, a nawet do metaplazji, która stanowi już stan przedrakowy. Jest to stan, gdzie w tkance pojawiają się komórki odmienne strukturalnie bądź czynnościowo od komórek macierzy. Do częstych zmian nowotworowych dochodzi wtedy, gdy zmiany genetyczne nowo powstałych komórek zostaną utrwalone i przekazane komórkom potomnym. Zmiany w obrębie DNA w wielu przypadkach mają związek z działaniem RONS, ponieważ te, wykazują silną wolę połączenia z zasadami azotowymi budującymi DNA. Zniszczona zasada azotowa może, lecz nie musi zostać naprawiona. Wszystko zależy od tego czy działają enzymy naprawcze, w jakich stężeniach są dostępne, w jakim miejscu zasada ulegnie utlenieniu. Pamiętajmy, że nić DNA jest heliakalnie skręcona, a do tego idealnie poukładana w maleńkich jądrach komórkowych, a zatem enzymy naprawiające uszkodzenia w DNA mają bardzo ciężkie zadania. Wraz z wiekiem mamy ich coraz to mniej. Nienaprawione uszkodzenia genetyczne przekazywane są komórkom potomnym, które stają coraz mocniej uszkodzone, funkcjonują słabiej z uwagi na coraz to wyższą ilość defektów. Warto wiedzieć, ze mutacje genetyczne spowodowane utlenieniem elementów składowych DNA w odpowiednich sekwencjach mogą powodować brak podatności komórki na enzymy śmierci produkowane w sytuacji gdy komórka jest dość uszkodzona, by można uznać, że "zasługuje" na śmierć w imię dobra całego organizmu. Wówczas mówi się o tzw. "złośliwieniu" komórki, co jest jednoznaczne z występowaniem nowotworu.
Olejek z pestek dyni
Jednymi z najsilniejszych przeciwutleniaczy dostępnymi w naturze są tokoferole, których dobroczynne właściwości eliminacyjne Reaktywnych Form Tlenu wynikają z posiadania reaktywnej grupy hydroksylowej, która zapewnia im wysoce efektywne wygaszanie tlenu singletowego (wysoce reaktywna cząsteczka O2), która co prawda wolnym rodnikiem nie jest, ale stanowi za to cząsteczkę, która utlenia, a przez to niszczy składniki budujące struktury komórkowe. W nasionach dyni występuje kilka rodzajów tokoferolu, z których wszystkie wykazują duży potencjał antyoksydacyjny. Wszystkie prócz izoformy alfa są związkami łatwo absorbowanymi w jelitach i metabolizowanymi przez komórki wątrobowe. W przeciętnej jakości oleju z nasion dyni sumaryczna wartość tokoferoli waha się w przedziale 418mg - 695mg/100g. Warto wiedzieć, że w oleju z nasion dyni występuje ogromna ilość chlorofili i ich pochodnych. Są to fotosensybilatory - związki pochłaniające promieniowanie UV, z uwagi na fakt, że w organizmie roślinnych uczestniczą w fotosyntezie - przekształcaniu energii słonecznej na pokarm. Z uwagi na ten fakt, olej musi być przechowywany w butelce z grubego, ciemnego szkła, w zaciemnionym pomieszczeniu, w przeciwnym razie związki antyoksydacyjne łatwo ulegną rozpadowi. Karotenoidy to kolejna grupa antyoksydantów. Najsilniejsze z nich to luteina i zeaksantyna, występujące w oleju z pestek dyni. Działają na zasadzie 2 mechanizmów: - utleniania - w ten sposób eliminowany jest rodnik nadtlenkowy i redukcji, której podlegają rodnik hydroksylowy, alkoksylowy, nadtlenki lipidowe i fenoksylowe. Barwniki karotenoidowe oprócz działania antyoksydacyjnego zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, zawału serca czy udaru mózgu, a także zaćmy i zwyrodnienia plamki żółtej. Skwalen cieszy się wysokim potencjałem antyoksydacyjnym. Niczym zmiotka usuwa z powierzchni komórek wolne rodniki i tlen singletowy a ponadto jest cennym prekursorem witaminy D3, której niedobór odpowiada za obniżony nastrój, osteoporozę, krzywicę, zahamowanie wzrostu u dzieci. Skwalen jest komponentem warstwy lipidowej skóry. Ochrania ją przed szkodliwym działaniem tlenu singletowego podczas narażenia na promieniowanie UV (podczas opalania), dzięki czemu maleje ryzyko wystąpienia oparzeń słonecznych i nowotworów skóry, w tym czerniaka.
Działanie antyzapalne, przeciwdepresyjne, antypsychotyczne
Współczesne badania naukowe, dowodzą, że jednym z czynników inicjujących stany psychotyczne, choroby psychiczne, depresję jest niedobór tryptofanu i szeroki stan zapalny dotyczący jelit. W aminokwasowym składzie nasion dyni Cucurbita pepo odnotowano występowanie tryptofanu w stężeniu 0,86g/16g azotu. Niedobór tego egzogennego aminokwasu przyczynia się do nieprawidłowości w ciągłości bariery jelitowej, co jest ściśle powiązane z aktywacją cytokin prozapalnych (związki wytwarzane przez komórki odpornościowe i śródbłonek naczyń krwionośnych). Zjawisko to, jak donoszą najświeższe badania, ma wiele wspólnego z obniżonym nastrojem, depresją, stanami lękowymi. Wynika to stąd, że prozapalne cytokiny zmniejszają biodostępność tryptofanu, natomiast dodatnio wpływają na pojawienie się w krwiobiegu aminokwasowych metabolitów poprzez aktywację 2,3-dioksygenazy indoleaminy (IDO) oraz aktywację 2, 3-diooksygenazy tryptofanu (enzymy służące do degradacji związków aromatycznych, do jakich należy tryptofan) uwalnianych w sytuacjach stresowych pod wpływem kortyzolu - hormonu stresu. Prowadzone przez te enzymy katalityczne reakcje przebiegają z użyciem tlenu i hemu jako kofaktora, co ostatecznie kończy się przecięciem pierścienia tryptofanu. Metabolitami tych reakcji są kinureniny. Proces przebiega w chwili, gdy zaburzeniu ulega oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, a wytwarzane przez nie związki biorą górę, nad innymi hormonami. Szlak kiruneinowy odpowiada za przemianę tryptofanu w melatoninę - hormon regulujący działanie zegara biologicznego, warunkujący dobry sen i serotoninę - "hormon szczęścia", kluczowy dla dobrego samopoczucia. Jego niedobór powoduje depresję, myśli samobójcze, lęki, brak chęci do wykonywania codziennych czynności. Według modnej ostatnim czasem hipotezy kinureinowej dotyczącej występowania depresji w populacji, inicjatory stanu zapalnego wzmagają produkcję indoloaminy-2, 3-diooksygenazy - enzymu bogato występującego w mikrogleju, astrocytach, neuronach - szeregu komórek należących do układu nerwowego, który powoduje katabolizm tryptofanu. Rozpad tego aminokwasu jest równoznaczny z pozbawieniem organizmu źródła serotoniny, zamiast której pojawia się toksyczna kynureina (KYN). Ten neurotoksyczny metabolit znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób degradacyjnych (Alzheimer, Parkinson) oraz przyspiesza demencję starczą. Według najnowszych danych zespół jelita przesiękliwego jest nieodzownym towarzyszem depresji, cukrzycy, niektórych alergii, astmy, autyzmu. Zaleca się suplementację tryptofanu w przypadku stwierdzenia którejś z wymienionych jednostek chorobowych. Nasiona z dyni bogato obfitują w tryptofan, którego brak stwierdza się u tychże chorych, a na dodatek posiadają w składzie antyoksydanty, które hamują stan zapalny.
Działanie antymiażdżycowe
Olej z nasion dyni jest nieocenionym źródłem kwasów tłuszczowych i fitosteroli, które obniżają poziom cholesterolu LDL (low-density lipoprotein), określanego mianem "złego". LDL to nic innego jak lipoproteina - kompleks białkowo-tłuszczowy, którego zadaniem jest transport cholesterolu z wątroby do tkanek. LDL określany jest jako "zły" ponieważ pełni rolę rezerwuaru lipidów, wykazuje tendencje do odkładania złogów cholesterolu i oksysteroli (produkty utleniania lipidów) w ścianach naczyń. Duże pokłady LDL we krwi powodują, że transportery uderzają o ściany tętnic powodując ich uszkodzenia. W miejscu gdzie powstaje "zadzior" osiadają monocyty i makrofagi - komórki odpornościowe wędrujące tu wraz z krwią. Produkują one prozapalne cytokiny - związki zwabiające w miejsce uszkodzenia kolejne komórki odpornościowe. Makrofagi nie są przeznaczone do przeprowadzania, broń Boże, lizy lipidowej! Przypadkowo jednak, zaczynają się tak zachowywać jakby były. Na skutek tego karkołomnego posunięcia stają się komórkami piankowatymi o strukturze przypominającej pop-corn, które wbudowują się w ściany naczynia i zostają w nich na zawsze. Nacisk blaszki miażdżycowej na śródbłonek, który jest czynny hormonalnie, powoduje produkcję przez niego tromboksanów i czynników krzepnięcia krwi, co może zakończyć się utworzeniem skrzepu. Fitosterole eliminują nadmiar cholesterolu LDL ponieważ, zapobiegają jego wchłanianiu w jelicie cienkim. Wszystko wynika stąd, że fitosterole są bardzo podobne w budowie do cholesterolu, różnią się jedynie obecnością dodatkowego łańcucha bocznego, co sprawia, że łączą się z receptorem - białkiem na eneterocytach (komórki jelit) przeznaczonym docelowo dla cholesterolu z ogromną siłą. Dodatkowy łańcuch boczny sprawia, że nie zachowują się jak "klucz" wpasowujący się idealnie w "zamek", lecz jak klucz podobny do właściwego, taki, który zawiera jeszcze jeden element, sprawiający, że "klucz" utknie w zamku. Mniej więcej tak wygląda właśnie mechanizm działania cholesterolu i jego pochodnych. Fitosterole blokują receptory, a więc "słabszy" cholesterol nie może zostać pobrany, w związku z czym zostaje wydalony wraz z kałem. Fitosterole umożliwiają "uprzątnięcie" krwiobiegu z zużytych chylomikronów - tzw. "remnantów" - pozostałości po transportowych pęcherzykach, odpowiadających za zbieranie trójglicerydów.
Dynia - olejek
Skuteczność kwasów tłuszczowych w kontroli profilu lipidowego krwi uzależniona jest od ilości wiązań podwójnych oraz miejsc ich występowania w danym związku. Kwasy tłuszczowe konieczne są do procesu estryfikacji cholesterolu, co jest warunkiem koniecznym do transportu. Cholesterol który nie zostanie wysłany do stosownych tkanek, pozostanie w naczyniach, co wiąże się z ich utlenianiem i powstawaniem blaszki miażdżycowej. Hipocholesterolemiczne działanie kwasu oleinowego jest wieloczynnikowe. Należy tu obniżona absorpcja cholesterolu we krwi, obniżenie stężenia frakcji LDL, obniżenie ciśnienia krwi i jej lepkości. Kwas linolowy bierze czynny udział w procesach regeneracyjnych skóry i gojeniu się ran.
Męskie funkcje seksualne
Dobroczynne związki zawarte w pestkach dyni, w tym cynk umożliwiają utrzymanie poziomu testosteronu na właściwym poziomie, który ma wpływ na ilość i jakość nasienia. Ponieważ jest stabilizatorem plemnikowego białka, podtrzymuje jego żywotność drogą ograniczania aktywności plemnika, co jednocześnie sprawia, że plemnik gromadzi w sobie większe pokłady energii, które potem może spożytkować na pokonanie dróg rodnych kobiety. Związki fenolowe natomiast, eliminują toksyczne Reaktywne Formy Tlenu ochraniając nasienie.
Podsumowanie
Mosallama i WSP., wykazali, że spożywanie oleju z pestek dyni w dawce 40-100 mg/kg m.c. zmniejsza frakcję cholesterolu LDL o ok. 15%, obniża ciśnienie krwi oraz normalizuje zmiany elektrodiagramu. Olej z nasion pestek dyni działa ochronnie na serce i naczynia krwionośne.
